Stan prawny na 2017
Zanim przejdziemy do sprawy warunków na jakich można korzystać z digitalizowanych obrazów należy ustalić:
1) Czy sama forma digitalizacji utworu w rozumieniu prawa autorskiego jest również objęta ochroną prawno-autorską?
2) Czy sama digitalizacja obrazu powoduje, że mamy do czynienie z oddzielnym utworem w rozumieniu prawa autorskiego?
3) Czy też będzie to ten sam utwór i prawa autorskie będą przysługiwały twórcy czy też osobom które nabyły do tych dzieł autorskie prawa majątkowe?
4) Czy może jednak będzie to oddzielny utwór i prawa autorskie do niego będą przysługiwały niezależnie od praw do oryginału dzieła?
Powszechne wykorzystanie komputerów w procesie twórczej kreacji (z ang. computer assisted creativity) może niekiedy utrudniać rozstrzygnięcie, czy ostateczny efekt takiego tworzenia należy przypisać ludzkiemu intelektowi, czy też technicznej sprawności maszyny. Faktyczne zastąpienie człowieka przez maszynę, np. przez wykorzystanie translatorskiego oprogramowania do przetłumaczenia tekstu, czy też aparatu czy skanera sługącego do utrwalenia w wersji elektronicznej obrazu, naszym zdaniem nie będzie prowadziło do powstania utworu, gdyż końcowy efekt nie będzie pochodną wysiłku ludzkiego intelektu, lecz zautomatyzowanej logiki (z ang. computer generated works). Należy liczyć się z tym, że coraz powszechniejsze wykorzystanie programów komputerowych będzie sprzyjać większej liczbie przypadków łączenia wysiłku ludzkiego ze sprawnością maszyn, co może doprowadzić do istotnych trudności w identyfikacji rzeczywistego twórcy utworu.
Dlatego też samo zdigitalizowanie utworu nie będzie tworzyło nowego dzieła jednakże będzie to po prostu kolejna forma eksploatacji utworu.
Dlatego też to czy możemy skorzystać z wersji cyfrowej danego utworu zależy czy autorskie prawa majątkowe do takiego utworu przypadkiem już nie wygasły.
Zgodnie z art. 36. u.p.a.p.p.
[Wygaśnięcie majątkowych praw autorskich]
Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu:
1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych;
2) w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość;
3) w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia;
Czasowe ograniczenie majątkowych praw autorskich jest najistotniejszym, najdalej idącym ograniczeniem uprawnień autorskich, które zostało uczynione przede wszystkim w interesie zapewnienia społeczeństwu dostępu do dóbr kultury. Obecnie obowiązujący, bardzo długi okres ochrony wynika z przepisów dyrektywy 2006/116/WE.
Wygaśnięcie majątkowych praw autorskich w wyniku upływu okresu ochrony umożliwia niemal dowolne korzystanie z utworu, czy to na użytek stricte prywatny, czy też komercyjny.
Granicę dowolności wytyczają osobiste uprawnienia autora, wśród których należy wymienić przede wszystkim obowiązek respektowania autorstwa utworu, jego integralności czy też rzetelnego wykorzystania. Choć będą to zapewne przypadki niezwykle rzadkie, niewłaściwe opracowanie (np. przetłumaczenie) utworu, który nie podlega ochronie z punktu widzenia majątkowych praw autorskich, bądź wykorzystanie takiego utworu w sposób oczywiście kolidujący z jego charakterem może skutkować wskazanym naruszeniem (zob. J. Błeszyński, Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 125). Producenci lub wydawcy korzystający z niechronionych utworów określonych kategorii są ponadto zobowiązani do uiszczania opłaty obliczonej według odpowiedniej stawki procentowej wpływów brutto uzyskanych ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów (art. 40). (D. Flisak [w:] M. Bukowski, Z. Okoń, P. Podrecki, J. Raglewski, S. Stanisławska-Kloc, T. Targosz, D. Flisak, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015, art. 36.)
Do ustalenia momentu wygaśnięcia majątkowych praw autorskich najczęstsze zastosowanie znajdzie pkt 1 artykułu, według którego moment śmierci autora – lub lepiej: rok jego śmierci – rozpoczyna bieg ochrony według zasady określonej w art. 39. Przyjęty sposób liczenia czasu ochrony sprawia, że rzeczywiste wykluczenie utworu z zakresu domeny publicznej trwa sporo dłużej niż 70 lat. Jeśli artysta stworzył swoje dzieło we wczesnym okresie swojego życia, jego łączna ochrona nierzadko może trwać nawet ponad 100 lat. Na okres ten składają się: okres pomiędzy stworzeniem utworu a śmiercią twórcy (ante mortem auctoris), okres po śmierci twórcy (post mortem auctoris) do chwili upływu kolejnych 70 lat liczonych według regulacji art. 39. u.p.a.p.p. (D. Flisak [w:] M. Bukowski, Z. Okoń, P. Podrecki, J. Raglewski, S. Stanisławska-Kloc, T. Targosz, D. Flisak, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015, art. 36.)
W odniesieniu do tych utworów, do których autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy osobie (fizycznej lub prawnej) innej niż rzeczywisty twórca, okres ochrony liczy się od daty rozpowszechnienia, zaś w przypadku braku rozpowszechnienia – od daty ustalenia utworu. Zgodnie przyjmuje się, że według obecnego stanu prawnego pierwotne nabycie majątkowych praw autorskich przez osobę inną niż twórca następuje jedynie w przypadku utworów zbiorowych (art. 11) oraz pracowniczych programów komputerowych (art. 74 ust. 3). Poza zakresem działania przepisu pozostają przypadki pochodnego nabycia majątkowych praw autorskich. W odniesieniu do dzieł zbiorowych odrębnie należy liczyć czas trwania ochrony całości dzieła, odrębnie zaś jego poszczególnych części. Prowadzi to do wniosku, że wcześniejszy upływ ochrony całego utworu zbiorowego nie czyni uszczerbku ochronie inkorporowanych do niego części, co w praktyce prowadzi do tego, że eksploatowanie niechronionego jako całość utworu będzie wymagało wciąż zgody twórców chronionych części posiadających samodzielne znaczenie (zob. wyrok SA w Warszawie z dnia 18 listopada 1999 r., I ACa 792/99, LEX nr 535049; inaczej jednak: J. Barta, R. Markiewicz (w:) Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. J. Barta, R. Markiewicz, Warszawa 2011, s. 294). Wniosek ten nie powinien budzić już żadnych wątpliwości w sytuacji korzystania z chronionych części poza utworem zbiorowym. Takie stanowisko jest zbieżne z art. 1 ust. 4 zdanie drugie dyrektywy 2006/116/WE, według którego specyficzna reguła liczenia ochrony utworów zbiorowych nie eliminuje zasady ogólnej w odniesieniu do identyfikowalnych części, które weszły w skład utworu zbiorowego (D. Flisak [w:] M. Bukowski, Z. Okoń, P. Podrecki, J. Raglewski, S. Stanisławska-Kloc, T. Targosz, D. Flisak, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015, art. 36.).
Biorąc pod uwagę powyższe w przypadku utworów w tym obrazów co do których wygasły prawa majątkowe można z nich korzystać niemal bez ograniczeń pamiętając o tym że należy przestrzegać praw osobistych w tym prawa do autorstwa.
Jeżeli korzystamy z utworu co do którego autorskie prawa majątkowe wygasły i np. zdjęcie danego obrazu jest wyłącznie mechanicznym zdigitalizowaniem utworu (brak cech twórczych) to co do zasady nie będziemy potrzebowali zgody na korzystanie z takiego dzieła. W przypadku gdyby jednak sama forma wykonania zdjęcia artystycznego była utworem lub prawa majątkowe do utworu jeszcze nie wygasły będzie potrzebna zgoda od uprawnionego podmiotu posiadającego autorskie prawa majątkowe.
W takim przypadku tj. gdy dany utwór nadal jest chroniony prawem autorskim można powołać się na jedną z form dozwolonego użytku np. na prawo cytatu albo korzystanie z utworów wykorzystanych w encyklopediach.
zgodnie bowiem z art. 29. u.p.a.p.p. [Prawo cytatu]
Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.
oraz
zgodnie z art. 33. pkt 3 u.p.a.p.p.
Wolno rozpowszechniać:
3) w encyklopediach i atlasach - opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia.
Należy jednak pamiętać, że można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.
W przypadku art. 33 pkt 3 u.p.a.p.p., można rozważać, aby wysokość takiego wynagrodzenia w odniesieniu do fotografii ustalać z odwołaniem do stawek przyjętych w tabeli Związku Polskich Artystów Fotografików (http://www.zpaf.pl/prawa-autorskie/tabele-minimalnych-wynagrodzen/), a utworów plastycznych – z odwołaniem do stawek Związku Polskich Artystów Plastyków (http://www.zpap.pl/zpap/index.php?option=com_content&view=article&id=99&Itemid=106&l....
Kończąc w przypadku gdy mamy do czynienia z utworami co do których nie wygasły autorskie prawa majątkowe, które np. zostały zakupione na licencji od uprawnionego podmiotu, to ich wykorzystywanie bez zgody uprawnionego np. Muzeum będzie naruszało autorskie prawa majątkowe nawej jeżeli zdjęcie zostało skopiowane od podmiotu który taką licencję nabył.
W takim przypadku należy liczyć się z poniższymi sankcjami cywilnymi i ewentualnie odpowiedzialnością karną.
Co do ewentualnych zagrożeń odpowiedzialności cywilnej wynika ona w szczególności z
Art. 79. u.p.a.p.p. , zgodnie z którym
[Katalog roszczeń]
1. Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
1) zaniechania naruszania;
2) usunięcia skutków naruszenia;
3) naprawienia wyrządzonej szkody:
a) na zasadach ogólnych albo
b) 2 poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
4) wydania uzyskanych korzyści.
Co do ewentualnej odpowiedzialności karnej wynika ona w szczególności z
Art. 116. ust. 1 u.p.a.p.p. [Rozpowszechnianie utworu bez pozwolenia] , zgodnie z którym
Kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie,podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Źródło:
- ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U.2017.880 t.j.) – dalej „u.p.a.p.p.” ;
- komentarz pod redakcją Flisak Damian (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne.
- D. Flisak [w:] M. Bukowski, Z. Okoń, P. Podrecki, J. Raglewski, S. Stanisławska-Kloc, T. Targosz, D. Flisak, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015, art. 36.
